چکیده مقاله و سخنرانی داود امینی در تاریخ 20/6/92، در نشست « نقش بازار در پیروزی انقلاب اسلامی» در محل موزه ی عبرت

ـــــــــــــــــــــــــــــ

سخنرانی: 

نقش بازار بر مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران، از جنبش تنباکو

تا نهضت امام خمینی(ره) 

در نشست: نقش بازار در پیروزی انقلاب اسلامی

 داود امینی

ارتباط و پیوستگی گروه های اجتماعی حول محور اسلام و تشیع با روحانیت و حوزه های علمیه و نیز قیام و نهضت های مذهبی و ملی معاصر کشورمان، همواره از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. در این میان نقش برجسته و ممتاز بازاریان و تجار متدین در برابر سیاست های ضد ملی و ضد مذهبی دولت ها در دوره ی معاصر کشورمان، قابل انکار نیست.  

اتحاد علما و بازاریان در جنبش ضد استعماری واقعه ی رژی یا تحریم تنباکو، زمینه ای برای ایجاد جنبش مشروطه فراهم ساخت. با شروع مبارزه علیه استبداد محمد علی شاه و برقراری مشروطه، اتحاد بازاریان و تجار با علما و روحانیون، نقش مهمی در عقب نشینی حکومت قاجار از مواضع ضد مشروطیت خود داشت. نهضت ها و قیام های مردم کشورمان با رهبری روحانیت و با حضور ملی گرایان، در تمام طول حکومت پهلوی دوم ادامه یافت. بازار و کسبه و تجار آن، در همه ی موارد با این حرکت های سیاسی – مذهبی همراه گشتند. بازاریان، در طول یک دهه مبارزات ضد استبدادی و ضد استعماری فداییان اسلام، تلاش زیادی کردند، چنان که برخی از آنها عضو مرکزیت آن تشکیلات بودند.  

  بقیه در ادامه ی مطلب  

---

آنان، در همراهی با آیت الله کاشانی و ملیون در نهضت ملی نفت و در قیام 30 تیر،همه ی تلاش خود را کردند. همچنین در جریان قیام پانزده خرداد سال 42و نهضت بزرگ حضرت امام خمینی(ره) و در نهایت در پیروزی انقلاب اسلامی کشورمان، همواره پیش قدم بودند. آن چه مسلم است، این همراهی بازار با علما، برخلاف نظر روشنفکران که از آن تفسیری مادی ارائه می دهند، از باور مذهبی بازاریان نشأت می گرفت. این مسئله را به خوبی می توان از روابط پیوسته ی معنوی بازار با عالمان دینی و انگیزه های مذهبی - سیاسی آنان دریافت. بازاریان در همه ی قیام ها و حرکت های ملی و مذهبی و دفاع از آرمان های دینی، در همراهی با علما در مبارزه علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی، پیش قدم بوده اند و در این راه متحمل لطمات و ضربات سنگینی از جمله خسارات مالی، زندانی گشتن و کشته شدن، گشته اند. این واقعیت را به خوبی می توان از اسناد نظمیه شهربانی و ساواک در دوره های مختلف معاصر به دست آورد و شیوه های مبارزاتی بازاریان را همچون اعتصاب ها و تعطیلی بازار، تظاهرات، تحصن ها، ارائه ی کمک های مالی به مبارزان و خانواده های زندانیان سیاسی توسط هر یک از قشرهای مختلف بازاریان نظیر اصناف، تجار بزرگ  و متوسط و کاسبان جزء، می توان مشاهده کرد. شناخت ریشه ها، ماهیت و اهداف بازاریان از حضور در این جنبش ها، قیام ها و نهضت هایی که برپا شده است، می تواند تعامل آنان را با علما و روحانیت و حوزه های علمیه و مساجد و مراکز علوم دینی و مذهبی، روشن سازد.

بی تردید، بازار در چشم انداز تاریخی – سیاسی ایران نقش مهمی را ایفا کرده است. با تأملی در وجوه تاریخی، این پیوند بازار با روحانیت و مراکز مذهبی را با رویکردهای نظری در مورد وضعیت بازار، در هر یک از این دوره های تاریخی می توان به دست آورد. آنچه مهم است، نقش آفرینی بازار در قیام ها و نهضت های معاصر کشورمان با بررسی سیر تاریخی فعالیت های بازار در تهران و دیگر شهرهای کشورمان و تعامل آنها با یکدیگر و روحانیت است. در تاریخ معاصر کشورمان در این دوره تاریخی، موضوعاتی چون پیوند بازار با مذهب و روحانیت، واکنش بازار در جنبش تنباکو، نقش بازار در انقلاب مشروطیت، بازار و حوزه علمیه آیت الله حائری، حمایت بازار از فداییان اسلام، همراهی بازار با آیت الله کاشانی در نهضت ملی نفت، بازار و کودتای 28 مرداد  32 ، ‌آیت الله بروجردی و حمایت های مالی بازاریان و نیز، واکنش بازار به قیام حضرت امام خمینی امام خمینی(ره)، از مهمترین وقایع و موضوعاتی است که در این مقطع، بازار به آنها واکنش نشان داده و قابل بررسی است.  همچنین نقش محوری مساجد بازار در مبارزات و نیز، نقش وعاظ ، در روشنگری بازار هم دو مقوله ای است که در این مبحث به آن پرداخته می شود.

جنبش تنباکو، یکی از عوامل تأثیرگذار بر شروع جنبش های مردمی و شکل گیری مشروطه بود که مبارزه با قرارداد رژی، در وهله ی اول از سوی بازاریان و تجار آغاز شد. بازار در تاریخ معاصر ایران، همیشه به عنوان پشتوانه ای سیاسی – مالی برای علما و مرجعیت شیعه ایفای نقش کرده است. نقش بازاریان در حمایت از جنبش تنباکو و حمایت از انقلاب مشروطه به رهبری علما، بر کسی پوشیده نیست. این جنبش، نخستین جنبش عمومی قبل از انقلاب مشروطه بود که با پیش گامی علما و روحانیت و با حمایت بازاریان رخ داد. نخستین اقدام بازاریان، تعطیل کردن بازار و اقدامشان در جهت جلوگیری از فعالیت کارگزاران امتیاز انحصاری مذکور بود.

نخستین زمزمه های انقلاب مشروطیت، از سوی بازار شنیده شد. در جریان انقلاب مشروطیت، با شروع برنامه های جدید گمرکی نوز بلژیکی رئیس گمرکات، اعتراض تجار و بازرگانان به این برنامه ها شروع شد. زمانی که دو تن از تجار معروف بازار از جمله سید هاشم قندی - که گفته می شد مرد بسیار خیری بوده است- به بهانه ی گران فروشی قند، به دستور علاءالدوله حاکم تهران، شلاق زده شدند، این اعتراضات شدت پیدا کرد. در جریان این واقعه بازاریان پس از هماهنگی با علما، اعتراض خود را در مسجد شاه به نمایش گذاشتند. لیکن، طرفداران دولت در این مجلس آشوب به پا کردند و علما به ناچار به حرم عبدالعظیم حسنی مهاجرت کردند.

با ورود آیت الله حائری یزدی مؤسس حوزه ی علمیه قم به این شهر و اهتمام ایشان در گسترش حوزه های علمیه ی قم، بازار به عنوان یک نهاد اجتماعی، یک  بار دیگر نقش خود را در حمایت از حوزه های علمیه نشان داد. با تأسیس حوزه ی علمیه آیت الله حائری در سال 1299 که با کودتا ی رضا خان و ورود او به قدرت همراه بود، بازاریان تهران در این مقطع حساس به کمک مرجعیت آمدند و با کمک مالی خود، آیت الله حائری را در ایجاد بنا و گسترش حوزه ی علمیه قم یاری کردند.

موقعیت بازار و مساجد بازار در جریانات سیاسی در طول یک دهه مبارزات سیاسی فداییان اسلام در دوره ی محمد رضا پهلوی و دوره ای که فداییان اسلام در مساجد بازار میتینگ برگزار می کردند، و بازاریان در آن شرکت فعال داشتند، از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. در جریان حمایت مردم مسلمان کشورمان از مردم فلسطین در دی ماه سال 1326 نیز که با تلاش فداییان اسلام و آیت الله کاشانی صورت گرفت، نخستین میتینگ در این زمینه در مسجد شاه بازار تهران صورت پذیرفت. با انتخاب عبدالحسین هژیر به نخست وزیری، بر اساس گزارش های محرمانه ی شهربانی، این مراسم با حضور بازاریان و فداییان اسلام در محوطه ی مسجد شاه برگزار گردید و بر علیه هژیر تظاهرات کردند. فداییان اسلام و اصناف و بازاریان اجتماع کننده در این مسجد، با برپایی تظاهراتی خواستار برکناری هژیر شدند. از وقایع مهمی که پیش از شروع نهضت ملی، در مسجد شاه بازار رخ داد، میتینگ مجمع مسلمانان مجاهد بود که از سوی تشکیلات آیت الله کاشانی و با همکاری ایشان در مخالفت با دولت هژیر دست نشانده ی انگلیس، صورت گرفت. بازاریان و مساجد بازار در پیروزی نهضت ملی و حمایت از آن، نقش مهمی داشتند. با وقوع کودتای 28 مرداد 32، که به دلیل رفتارهای اشتباه دکتر مصدق، باز هم بازار با رهبری و نفوذ فداییان اسلام، نسبت به آن واکنش نشان دادند. اولین نمایش قدرت نهضت، چند روز پس از کودتا در دهه ی اول محرم، در مسجد شاه صورت گرفت. تجمع مردم در مسجد شاه بازار تهران و سخنرانی وعاظ در این مراسم، در نهایت به شعار دادن مردم بر علیه حکومت و سپس برخورد نظامیان با آنان انجامید.

هنگامی که آیت الله بروجردی به قم مهاجرت کرد، به دلیل مقام و جایگاه علمیش، از استقبال گسترده ی علما، وعاظ و بازاریان این شهر برخوردار گشت. چنان که به این مسئله، در گزارش شهربانی قم از ورود آیت الله بروجردی به این شهر اشاره شده است. در این زمان حضر ت امام خمینی(ره) با بازاریان و اصناف تهران رابطه ی حسنه ای داشت. با رحلت آیت الله بروجردی، هیأت دولت در  مهر 41، لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی را تصویب کرد. این مسئله سرآغاز قیام و نهضت مردم ایران به رهبری حضرت امام خمینی(ره) گشت.

مواضع قاطع امام‌خمینی(ره) و روحانیون، و حمایت مردم و به ویژه بازاریان از ایشان، سرانجام دولت علم را ناگزیر به عقب‌نشینی و لغو لایحه کرد. رژیم پهلوی که از سوی بیگانگان مجبور به اجرای سیاست‌های دیکته شده ی آمریکا گردیده بود، این بار به طرح لوایح شش‌گانه پرداخت. امام‌خمینی(ره) با حمایت و یاری علما، ساکت ننشست. با انتشار اعلامیه های علما، این بار نیز بازار تهران تعطیل شد و مردم و کسبه و اصناف، در جنوب تهران و اطراف بازار به خیابان ها ریختند. در چنین شرایطی، بازاریان که پیش از این در پرداخت وجوه شرعیه سهم امام و خدمات عام المنفعه ی احداث مساجد، تکایا، حسینیه ها و مدارس دینی مشارکت داشتند، بار دیگر شرکت فعالانه ای در نهضت امام خمینی(ره) پیدا کردند. نقطه اوج این پیوستگی بازار، در تعیین مرجعیت حضرت امام خمینی(ره) از سوی مراجع تقلید بود. (33) بازاریان در این مقطع با حمایت از قیام مرجعیت و روحانیون، به تهیه و تکثیر و توزیع اعلامیه های امام خمینی(ره) و دیگر مراجع پرداختند و با کمک مالی به فعالان سیاسی و خانواده های زندانیان سیاسی، از نهضت حمایت کردند. بازاریانی که در دهه سی در نهضت ملی نفت و دولت ملی شرکت کرده بودند، با آغاز قیام امام خمینی(ره) و با هدایت روحانیون، به زودی از ایدئولوژی ملی گرایانه به ایدئولوژی اسلامی گرایش یافتند. به هر حال پافشاری رژیم بر مواضع خود، باعث گردید تا امام‌خمینی (ره) در ادامه حرکتی که آغاز کرده بود، نوروز سال 1342 را عزای عمومی اعلام کند.

   امام‌خمینی(ره) در عصر عاشورا در اجتماع گسترده و باشکوه عزاداران در مدرسه ی فیضیه، در سخنرانی تاریخی خود، با سرزنش شاه، از تسلط آمریکا و فرقه ی بهائیت بر ارکان کشور و همچنین روابط پنهانی رژیم با اسرائیل، پرده برداشت.

   سه روز پس از تظاهرات شکوهمند مردم تهران و بازاری ها و اصناف این شهر، با سخنرانی تاریخی امام در سحرگاه 15خرداد 1342، مأموران رژیم به خانه ی امام‌خمینی(ره) یورش بردند و ایشان را بازداشت و به تهران منتقل کردند. پس از آزادی ایشان در پی مقاومت های مردمی و اصناف و کسبه، بار دیگر با طرح مسئله کاپیتولاسیون، ایشان در سالروز میلاد حضرت فاطمه ی زهرا(س) در یک سخنرانی مهم و تاریخی در منزلش در قم، به ‌شدت اقدام خائنانة رژیم را به باد انتقاد گرفت. افزون بر آن، اعلامیه‌ای هم خطاب به ملت ایران صادر کرد که به ‌سرعت منتشر و در شهر تهران پخش گردید.

رژیم پهلوی، که وجود رهبری آگاه، شجاع و سازش‌ناپذیر با راهبرد مبارزاتی و نفوذ مردمی را برنمی‌تافت و در چنان فضایی قادر به اجرای سیاست‌های آمریکا نبود، تصمیم به تبعید امام خمینی(ره) گرفت. از آن رو، در آبان‌ ماه 43، با در نظرگرفتن تدابیر شدید امنیتی، او را دستگیر کرد و به کشور ترکیه تبعید ساخت. مردم و بازاریان این بار نیز، در بازار و خیابان های اطراف به تظاهرات دست زدند و شعار می دادند: «سلام برخمینی، درود بر شهدای فیضیه» و با این شعار در برابر مأمورین رژیم مقاومت کردند.

از مهم ترین نهادهایی که در مسیر حوادث و جریانات انقلاب اسلامی و پیروزی آن نقش زیادی داشته است، مساجد و به ویژه مساجد بازار بود. تمرکز دو نهاد مهم بازار و مسجد در کنار هم، علی رغم کارکردهای متفاوتی که داشته اند، همواره در فعل و انفعالات سیاسی – اجتماعی و اقتصادی جامعه مؤثر بوده اند و هر دو از اهمیت بالایی برخوردارند. بازارها، همواره در کنار مساجد جامع شهر قرار می گرفته اند. در انقلاب مشروطیت و در نهضت ملی نفت و نیز در انقلاب اسلامی، بازار و مسجد با هم توانسته اند تأثیر گذار باشند و نقش نهادهای مذهبی مساجد، هیأت های مذهبی و مدارس دینی بر بازار برجسته بوده است. بازاریان، افراد مؤمن و مورد اعتماد جامعه بوده اند و به همین دلیل با روحانیت پیوند داشته اند. بازار هم  برای تقویت مالی نهادهای دینی، احداث مراکز و مؤسسات مذهبی مانند مساجد، مدارس دینی و تأمین هزینه مراسم های مذهبی، فعال بوده است.

در دوران نهضت امام خمینی(ره)، بازاریان ارتباط نزدیکی با انقلابیون و رهبری نهضت از طریق روحانیت، وعاظ و انقلابیون داشتند و در این راه پیش قدم گشتند. کمک های بازاریان به نهضت و مردم مستمند، انکارناپذیر بود. به گونه ای که با کسب اجازه ی امام خمینی(ره) رخصت یافتند به طور شرعی به مردم و مستمندان کمک کنند.

در این زمان، مساجد بازار محل مناسبی برای آگاهی رساندن به مردم در زمینه های مذهبی و سیاسی بود. بازار، همیشه در تاریخ مبارزات ملت های مسلمان و به ویژه ایرانیان نقش حساس و مهمی در مبارزه با سیستم های جائر و حکام مستبد و در مقابل نفوذ بیگانگان داشته است. حکومت های قاجاریه و پهلوی نیز به همین دلیل همواره از بازار متعهد کشور ضربه خورده اند و نتوانسته اند به طور جدی در مقابل آن بایستند. به ویژه در مسئله جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، دوره خودکامگی رضاشاه، نهضت ملی نفت و از همه مهمتر دوران نهضت امام خمینی(ره) از قیام پانزده خرداد 42 تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ،57 بازار در ایران از نقش تاریخی تعیین کننده ای برخوردار بوده است. همین مسئله تاریخی اهمیت این مراکز اقتصادی را روشن ساخته و این هوشیاری را می دهد که هرگز حکومت ها نباید وزنه ی سیاسی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی بازار و اصناف را نادیده بگیرند.