مروری بر عملکردجمعیت فدائیان اسلام - مظفر شاهدی منبع کتاب فداییان اسلام داود امینی
مظفر شاهدی- با آغاز سلطنت رضاشاه در سالهای نخست دهه اول 1300 ش، نظام سیاسی حاکم در روندی تدریجی ولی مداوم سیاست اسلام‌زدایی و تحقیر علما و روحانیون دینی و اسلامی را مورد توجه جدی قرار داده جهت کاهش نقش دین اسلام و تشیع در شؤون مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، قضایی و غیرو گامهای بزرگی برداشت. بدین ترتیب در دوران شانزده ساله حکومت استبدادی و خودکامه رضاشاه روحانیت اسلام به انحاء گوناگون تحت فشار و آزار و اذیت قرار گرفتند و حکومت جهت کم‌رنگ کردن نقش مذهب در جامعه و صدمه زدن به باورهای دینی و اسلامی مردم کشور از اقشار مختلف از هیچ تلاشی فروگذار نکرد. در همان حال افراد و گروههایی که با تأسی به روشهای فکری ـ فرهنگی و فلسفی با دین اسلام و مذهب تشیع مبارزه و مخالفت می‌کردند از سوی حکومت تشویق و ترغیب شدند.
در دوران رضاشاه اعمال فشار و هجمه حکومت و طرفداران آن به اسلام و تشیع همه جانبه و سراسر تخریبگرانه بود. بر همین اساس هم بود که پس از سقوط دیکتاتور و آغاز سلطنت محمدرضاشاه جریانات اسلامگرا گسترش چشمگیری داشته مردم دربند ِ کشور مفری دوباره برای ظهور و بروز باورهای دینی و گسترش شعائر اسلامی و دینی پیدا کردند. با این احوال هنوز خطرات فکری ـ فرهنگی و تبلیغاتی ضد دینی کاملاً از میان نرفته بود و در همان حال بسیاری از رجال، دولتمردان، و کارگزاران حکومت چنانکه باید در راه حفظ و تحکیم منافع ملی کشور حمیت نشان نداده با گرایش و حمایت پیدا و پنهان از سیاست کشورهای بیگانه به حقوق اساسی ملت ایران توجهی نشان نمی‌دادند. در چنین فضایی بود که زمینه‌های شکل‌گیری و فعالیت جمعیت فدائیان اسلام فراهم شد، تا از یک سو در برابر جریانات فکری ـ سیاسی ضد اسلامی و دین‌زدایی بایستد و از سوی دیگر در برابر جریانات و تشکلهای سیاسی ـ مدیریتی وابسته به بیگانگان به مبارزه برخیزد و از منافع کشور دفاع کند. 1
مهمترین جریانی که موجبات تأسیس سریع جمعیت فدائیان اسلام را فراهم آورد تفکرات و اقدامات فکری ـ فرهنگی و تبلیغاتی احمد کسروی و پیروان او بر ضد دین اسلام و تشیع بود. احمد کسروی که در تمام دوران سلطنت رضاشاه بر فعالیتهای ضد مذهبی‌اش ادامه داده بود، پس از شهریور 1320 نیز این روند را تداوم بخشید. او در برخی آثارش مانند شیعی‌گری و ورجاوند بنیاد و غیره حملات توهین‌آمیز شدیدی را متوجه دین اسلام و به ویژه مذهب تشیع کرده و درباره برخی از ائمه اطهار سخنان ناروا و اهانت‌آمیزی ذکر کرده بود و در همان حال با حمایت گروهی از پیروانش از برخورد فیزیکی نیز با مخالفان خود اجتناب نمی‌کرد. تا جایی که طی سالهای 1320ـ 1324 ش اعتراضات فراوانی از سوی علما و روحانیون و مردم مسلمان کشور از اقشار مختلف به دنبال آورد. در چنین اوضاعی بود که سید مجتبی نواب صفوی پس از هشدارهایی چند در 8 اردیبهشت 1324 به احمد کسروی حمله کرده او را مجروح و روانه بیمارستان ساخت و خود دستگیر و مدتی زندانی شد.
به دنبال این اقدام نواب صفوی آشکار شد که فضای عمومی کشور از حمله او به کسروی که آشکارا شعائر اسلامی و شیعی را مورد تمسخر قرار می‌داد، خرسند شده است. با این حال کسروی از مخالفت با اسلام و تشیع دست‌بردار نبود. از سوی دیگر نواب صفوی پس از آزادی از زندان بر این باور قرار گرفت که جهت مبارزه منسجم با جریانات فکری‌ای نظیر کسروی چاره‌ای جز تشکیل جمعیت و یا تشکلی منظم ندارد. به این دلیل بود که در همان سال 1324 جمعیت فدائیان اسلام اعلام موجودیت کرد. 2 و هنگامی که کسروی حاضر نشد از اقدامات ضد دینی خود عدول کند نهایتاً در 20 اسفند 1324 همراه با منشی خود حدادپور توسط سید حسین امامی و سید علی‌محمد امامی از اعضای فدائیان اسلام به قتل رسید. و این اقدام از سوی بسیاری از علما و مردم مسلمان کشور مورد حمایت قرار گرفت.
آیت‌الله حاج حسین قمی که گفته می‌شد فتوای قتل کسروی را صادر کرده بود طی تلگرافی از دولت وقت خواست تا متهمان به قتل کسروی را از زندان آزاد کند. 4
مدت کوتاهی پس از قتل کسروی نواب صفوی سفرهای تبلیغی و ارشادی خود را به شهرهای مختلف آغاز کرد و با تشریح اهداف و برنامه‌های جمعیت فدائیان اسلام نسبت به جذب و عضویت نیروهای اسلامگرا و مذهبی در جمعیت ابراز تمایل کرد. 5 و بدین ترتیب به تدریج افراد زیادی به این جمعیت علاقمندی نشان دادند.
از جمله اقدامات نواب صفوی و جمعیت فدائیان اسلام در سال 1327 دفاع از حقوق ملت مظلوم فلسطین و اعلام آمادگی آنان برای اعزام به آن کشور و دفاع از فلسطینیان در برابر تجاوز کاریهای دولت جدیدالتأسیس اسرائیل بود. در همان زمان وقتی رژیم پهلوی در صدد برآمد جنازه مومیایی شده رضاشاه را در نجف اشرف به خاک سپارد بار دیگر نواب‌صفوی ضمن مخالفت با این اقدام، علمای اسلام را به جلوگیری از این طرح فراخواند و بدین ترتیب طرح رژیم برای دفن جسد رضاشاه در نجف با شکست روبهرو شد. ضمن این که فدائیان اسلام برای جلوگیری از انتقال جسد رضاخان به ایران نیز از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. در همین زمان رژیم پهلوی تلاشی بسیار کرد تا میان نواب صفوی و فدائیان اسلام با حوزه علمیه قم و به ویژه آیت‌الله العظمی بروجردی اختلاف ایجاد کند و چنان وانمود سازد که اقدامات تندروانه فدائیان اسلام نمی‌تواند مورد تأیید حوزه علمیه قم و آیت‌الله‌العظمی بروجردی قرار گیرد. مدارک موجود نیز نشان می‌دهد که تا حدودی در این طرح موفقیتهایی به دست آوردند. 6
در جریان سوء قصد به شاه در 15 بهمن 1327 فدائیان اسلام و شخص نواب صفوی نیز تحت تعقیب قرار گرفتند. با این حال و به رغم دستگیری دهها تن از اعضا و طرفداران فدائیان اسلام، مأموران حکومت از دستگیری نواب صفوی عاجز ماندند. و هنگامی که شاه در صدد برآمد با تشکیل مجلس مؤسسانی دلخواه به تغییر برخی اصول قانون‌اساسی و نیز الغای مذهب جعفری از قانون رسمی کشور اقدام کند، فدائیان اسلام بار دیگر در برابر اقدام خلاف قاعده حکومت موضع مخالف گرفتند و به همین دلیل طرح الغای مذهب جعفری از قانون اساسی کشور ناکام ماند. 7
از دیگر مبارزات فدائیان اسلام در این مقطع مخالفت با وقوع تقلبات گسترده در انتخابات مجلس شورای ملی دوره شانزدهم بود. در انتخابات مجلس شانزدهم به ویژه عبدالحسین هژیر وزیر دربار وقت تقلبات گسترده‌ای به نفع داوطلبان طرفدار دربار انجام داد. هژیر در همان حال مهره شناخته شده دولت بریتانیا در ایران به شمار می‌رفت و با سفارت بریتانیا در تهران نیز روابط پیدا و پنهانی داشت. 8 پیش از آن، انتخاب هژیر به پست نخست‌وزیری از سوی شاه و رأی اعتماد مجلس مورد تأیید دربار به او در 23 خرداد 1327 سخت با مخالفت جمعیت فدائیان اسلام روبهرو شده بود و در هماهنگی با آیت‌الله کاشانی، نواب صفوی تظاهرات گسترده‌ای بر ضد هژیر بر پا ساخت که طی آن دهها تن مجروح شدند. 9 و به دنبال آن نواب صفوی و دهها تن دیگر از مخالفان دولت هژیر دستگیر و زندانی شدند، ولی تحت فشار افکار عمومی نواب آزاد شد. 10
به دنبال آشکارتر شدن نقش گسترده هژیر در تقلبات صورت گرفته در انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، در روز 13 آبان 1328 سید حسین امامی از اعضای فدائیان اسلام او را در مسجد سپهسالار هدف گلوله قرار داده به قتل رسانید. 11 سید حسین امامی دستگیر، محاکمه و در 17 آبان 1328 اعدام شد. گو اینکه اعدام سید حسین امامی طرفداران او در فدائیان اسلام و بسیاری از دیگر گروههای سیاسی ـ مذهبی را اندوهگین ساخت اما دربار و مخالفان حاکمیت ملی ایرانیان بر سرنوشت خود را یک گام بزرگ به عقب‌نشینی واداشت. و به دنبال آن انتخابات دوره 16 مجلس در تهران لغو شد و با تجدید انتخابات گروهی از طرفداران و اعضای جبهه ملی و آیت‌الله کاشانی وارد مجلس شانزدهم شدند تا در نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران گامهای استواری برای ملت ایران بردارند. 12
در این مقطع به رغم فشارهای حکومت فدائیان اسلام انسجام درونی و تشکیلاتی قابل اعتنایی پیدا کرد و روابط نزدیکی با گروههای سیاسی ـ مذهبی طرفدار ملی شدن صنعت نفت ایران و قطع سلطه اجانب از نفت و حاکمیت ملی ایران برقرار کرده بود. از جمله مهمترین اعضای جمعیت فدائیان اسلام در سالهای پایانی دهه 1320عبارت بودند: 1. سید مجتبی نواب صفوی 2. سید عبدالحسین واحدی 3. سید حسین هاشمی 4. ابوالقاسم گازری 5. میرزا ابوالقاسم رفیعی 6. احمد عشقی 7. سید محمد واحدی 8. محمد نیک‌بین 9.علی احرار 10. سید حسن و سید حسین امامی 11. خلیل طهماسبی 12. جعفر امامی 13. شمس قنات‌آبادی 14. امیرعبدالله کرباسچیان 15. اسماعیل زین‌ساز 16. کاظم نیک‌نژاد 17. دکتر محمد شریف 18. استاد محمد بناء 19. عباس کاظمی 20 شیخ مهدی دولابی و دهها تن دیگر که اسامی تمام آنان در این مقال نمی‌گنجد. 13
از دیگر اقدامات مهم و سرنوشت‌ساز فدائیان اسلام در 16 اسفند 1329 ترور سپهبد حاجیعلی رزم‌آرا نخست‌وزیر وقت بود. رزم‌آرا از آغاز نخست‌وزیری در 5 تیر 1329 تلاشهای پیدا و پنهان بسیاری را برای جلوگیری از ملی شدن صنعت نفت آغاز کرده و در راه تلاشهای پیگیر نمایندگان مجلس و مردم کشور از اقشار مختلف برای ملی کردن صنعت نفت مانع‌تراشیهای بسیار می‌کرد. تا جایی که به نظر می‌رسید درشرایط پشتیبانی انگلستان و دربار و نیز آمریکاییان از رزم‌آرا موضوع ملی کردن صنعت نفت با مشکلی جدی روبهرو شده باشد. در چنین وضعیتی بود که با موافقت ضمنی آیت‌الله کاشانی و گروههای سیاسی طرفدار جبهه ملی فدائیان اسلام طرح ترور رزم‌آرا را مورد توجه قرار داده و در 16 اسفند 1329 خلیل طهماسبی او را در مسجد سپهسالار به قتل رسانید. 14
مدت کوتاهی پس از قتل رزم‌آرا نمایندگان مجلس شورای ملی قانون ملی شدن صنعت نفت ایران را تصویب کردند. خلیل طهماسبی پس از ماهها زندان نهایتاً طبق مصوبه مجلس شورای ملی در 16 مرداد 1331 بی‌گناه شناخته شد و چند ماه بعد در 19 آبان 1331 در میان استقبال گسترده مردم از زندان آزاد شد. 15 با این احوال در واپسین ماههای نخست‌وزیری حسین علا (اسفند 1329) بسیاری از اعضای برجسته و هواداران جمعیت فدائیان اسلام دستگیر شدند.
نواب صفوی و برخی دیگر از اعضای برجسته فدائیان اسلام با آغاز نخست‌وزیری دکتر مصدق به زودی با او اختلافاتی پیدا کردند؛ نواب صفوی معتقد بود برخی از اعضای کابینه مصدق به بیگانگان وابستگی دارند و در همان حال دکتر مصدق به اجرای احکام اسلام علاقه‌ای نشان نمی‌دهد. فدائیان اسلام معتقد بودند در ملی شدن صنعت نفت و نخست‌وزیری مصدق نقش قابل توجهی داشته‌اند و اینک انتظار دارند نخست‌وزیر با قطع ایادی بیگانه طرحهایی برای اجرا شدن قوانین اسلامی در کشور ارائه دهد. از سوی دیگر گرایش مصدق به سوی سیاست آمریکا از دیگر دلایل اختلاف او با فدائیان اسلام بود. نواب‌صفوی معتقد بود دکتر مصدق در شرایط حمایتهای گسترده مردم کشور از او نمی‌تواند موجبات حضور و نفوذ آمریکا را در ایران فراهم آورد و به اصطلاح استعمارگری را جایگزین استعمارگر قبلی (انگلیس) سازد. 16 بدین ترتیب بود که حدود یک ماه پس از آغاز نخست‌وزیری دکتر مصدق بسیاری از اعضای جمعیت فدائیان اسلام دستگیر و روانه زندان شدند.
با بالا گرفتن اختلاف فدائیان اسلام با جبهه ملی، نواب صفوی از آیت‌الله کاشانی خواست موجبات اجرای احکام و شعائر دینی و اسلامی را در جامعه ایرانی فراهم کند، اما این‌گونه موضعگیریهای تند نواب صفوی با استقبال کاشانی روبهرو نشد، و به آنان ایراد گرفت که مصالح کشور را درست تشخیص نمی‌دهند و اولویت مبارزه‌ای را که ملت ایران آغاز کرده است در نظر نمی‌گیرند. آنچه بود سیاستها و خواسته‌های رادیکالی و متعصبانه فدائیان اسلام از سوی آیت‌الله کاشانی پذیرفته نبود. بدین ترتیب بود که اینان با کاشانی نیز دچار اختلاف شدند. 17
نواب صفوی نیز که از سوی مصدق متهم بود او و اعضای جمعیت فدائیان اسلام قصد ترور او را دارند در 13 خرداد 1330 دستگیر و زندانی شد. 18 و بدین ترتیب روابط فدائیان اسلام با دولت دکتر مصدق تیره شد و اعضای فدائیان اسلام برای آزادی نواب صفوی از زندان دست به تحرکاتی زدند و در گردهماییها و تظاهرات حملاتی را متوجه دولت مصدق کردند و درگیریهایی میان طرفین بروز کرد اما دولت مصدق حاضر به آزادی زندانیان فدائیان اسلام نبود و تحصن و اعتصاب غذای آنان در درون زندان که با اعتراضات دیگری نیز همراه بود، مورد توجه جدی دولت قرار نگرفت و پس از آنکه دادگاهی مأمور رسیدگی جرایم آنان شد به تدریج برخی از بازداشت‌شدگان آزاد شدند ولی نواب صفوی هنوز در زندان بود. 19
از جمله اقدامات فدائیان اسلام ترور نافرجام دکتر حسین فاطمی توسط محمدمهدی عبدخدایی در بهمن 1330 بود که عمدتاً به خاطر سختگیریهای دولت در حق زندانیان فدائیان اسلام صورت عملی به خود گرفت. 20 عبدخدایی دستگیر و محاکمه و به دو سال زندان محکوم شد.
در سال 1331 بسیاری از اعضای زندانی فدائیان اسلام از زندان آزاد شده بودند اما نواب صفوی از درون زندان فعالیتهای سیاسی ـ فرهنگی آنان را تحت کنترل داشته هدایت می‌کرد. از جمله اقدامات فدائیان اسلام انتشار نشریه منشور برادری بود که پس از 14 شماره توقیف شد. از دیگر اقدامات فدائیان اسلام از واپسین سالهای دهه 1330 و در تمام دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق مبارزه و مخالفت فکری ـ فرهنگی و نیز برخوردهای فیزیکی با اعضا و هواداران حزب توده بود.
نواب صفوی پس از 20 ماه زندان نهایتاً در 14 بهمن 1331 آزاد شد و به زودی به مخالفت پیگیر خود با دربار، جبهه ملی، طرفداران کاشانی، حزب توده ادامه داد و موضع آنان را بر خلاف مصالح کشور و مردم ارزیابی کرد و برای مقابله با مخالفان خود و حملاتی که در نشریات مختلف بر ضد فدائیان اسلام صورت می‌گرفت با سرپرستی عبدالحسین واحدی «کمیته مجازات فدائیان اسلام» شکل گرفت. 21 و به دنبال آن فعالیتهای فرهنگی ـ تبلیغی فدائیان اسلام افزایش یافته و تشکلهایی از آن در شهرهای مختلف کشور فعالیت خود را آغاز کردند. 22 در واپسین ماههای دولت مصدق نواب صفوی طی نامه‌ای خطاب به او نسبت به خطراتی که دولت او و دستاوردهای مردم کشور را تهدید می‌کرد هشدار داد و خواستار اجرای احکام اسلام شد تا مصالح کشور حفظ شود و تحکم یابد. 23
پس از کودتای 28 مرداد 1332 مخالفتهای نواب صفوی و فدائیان اسلام با دولت کودتایی زاهدی ادامه یافت. از جمله اقدامات نواب صفوی پس از کودتا شرکت در اجلاس انجمن مؤتمر اسلامی در اردن بود که هدف آن چاره‌یابی دانشمندان اسلامی در برابر تجاوزکاریهای اسرائیل در سرزمین فلسطین و جهان اسلام بود. نواب همچنین سفرهایی به عراق و مصر داشت که هدف از آن ایجاد پیوند میان جنبشهای دینی در جهان اسلام بود. در همین زمان نواب‌صفوی که بنا به دعوت مردم قم کاندیدای نمایندگی مجلس شورای ملی دوره 18 شده بود به خاطر شرایط خفت‌بار سیاسی از کاندیداتوری مجلس انصراف داد و در خرداد 1333 نیز طی اعلامیه‌ای رژیم پهلوی را از ظلم بر ضد مردم کشور بر حذر داشت. 24
فدائیان اسلام که از تحولات سیاسی کشور پس از کودتای 28 مرداد سخت ناراضی بودند اقدامات استبدادی و خودکامه حکومت را برنمی‌تابیدند و چند بار درصدد برآمدند برخی از رجال سیاسی ـ نظامی دولت نظیر زاهدی، بختیار و چند تن دیگر را ترورکنند اما هنگامی که آشکار شد دولت ایران در دوران نخست‌وزیری حسین علاء قصد دارد به عضویت پیمان سنتو درآید فدائیان اسلام به جد مصمم شدند در برابر آن موضعگیری کنند.
روند رو به گسترش نفوذ انگلیس و آمریکا پس از کودتا در ایران و عقد قرارداد نفتی کنسرسیوم از دیگر دلایل موضعگیری اخیر فدائیان اسلام بود. بدین ترتیب مظفرذوالقدر مأمور ترور حسین علاء نخست‌وزیر وقت شد که در آستانه عزیمت به عراق و شرکت در کنفرانس پیمان نظامی سنتو بود. اما حسین علاء از سوء قصد جان سالم به در برد و به دنبال آن نواب صفوی و بسیاری از اعضای برجسته فدائیان اسلام در 1 آذر 1334 دستگیر و به سرعت محاکمه شدند. سید عبدالحسین واحدی نیز طی یک درگیری لفظی با تیمور بختیار رئیس فرمانداری نظامی تهران در دفتر کار او در 7 آذر 1334 به قتل رسید. سید مصطفی نواب صفوی نیز به همراه سه تن از همرزمانش: سید محمد واحدی، خلیل طهماسبی و مظفر ذوالقدر در 27 دی 1334 اعدام شدند. 25
پس از آن فدائیان اسلام به رغم اینکه انسجام درونی و تشکیلاتی خود را تا حدودی از دست داده بود اعضای آن در شهرهای مختلف به مبارزات خود با رژیم پهلوی ادامه دادند و به ویژه پس از آغاز نهضت روحانیون و علما بر ضد حکومت در اوایل دهه 1340 ارتباط آنان با دیگر گروههای اسلامی نظیر هئیتهای مؤتلفه اسلامی افزایش یافت و این روند در تمام مبارزات سالهای دهه 1340 و 1350 تداوم یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم بار دیگر شاخه‌هایی از جمعیت فدائیان اسلام فعالیت خود را تجدید کردند.
____________________________
1. برای کسب اطلاعات بیشتر در این باره بنگرید به: داود امینی، جمعیت فدائیان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، چ اول، تهران ،مرکز اسناد انقلاب‌اسلامی، 1381، ص 21-50 .
2. همان، ص 56-72 .
3. مهدی عراقی، ناگفته‌ها: خاطرات مهدی عراقی، تهران، رسا، 1370، ص 25-28 .
4. داود امینی، ص127-128 .
5. همان، ص 132-142 .
6. همان، ص 142-160 .
7. مهدی عراقی، ص 37 و سید علی سید کباری، نواب صفوی سفیر سحر، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی ،1372، ص 85-86 .
8. مسعود بهنود، از سید ضیا تا بختیار، تهران، جاویدان، 1366، ص 293 .
9. روزنامه پرچم اسلام، ش 1263، 28 خرداد 1328 .
10. گزارشهای محرمانه شهربانی: 1327-1328، به کوشش محمود طاهراحمدی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ص 136-159 .
11. باقر عاقلی، روز شمار تاریخ ایران، تهران، نشر گفتار، 1369، ص 305 .
12. داود امینی، ص 176-178 .
13. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی سند : 2808 .
14. محمد ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، تهران، رسا، 1370، ص 413 و زندگی سیاسی رزم‌آرا، ص 233 .
15. نصرالله شیفته، زندگینامه و مبارزات دکتر مصدق، تهران، نشر کوش، 1370، ص 127 .
16. سید مجتبی نواب صفوی، «اجنبی اجنبی است چه روس چه انگلیس، چه آمریکا»، منشور برادری، س 30، دوره جدید، ش 67، ص 2 .
17. داود امینی، ص 234-238 .
18. باقر عاقلی، ص 326 .
19. داود امینی، ص 244-269 .
20. منشور برادری، سال 30، دوره جدید، ش 64، 20 دی 1356(مصاحبه با محمدمهدی عبدخدایی).
21. داود امینی، ص 286-294 .
22. منشور برادری، ش 12، 20 تیر 1332 .
23. داود امینی، صص 304-305 .
24. کیهان، شماره 3304، 24 خرداد 1333 .
25. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش پرونده 818/300.